ESPAINIAKO MULTZO MORFOESTRUKTURAL HANDIAK

 

 

 

MESETA: BARRUKO UNITATEAK ETA ERTZ MENDITSUAK

 

-         MESETA: Penintsularen barnealdean dagoen eremu zabala da. Kantabriar mendikatetik Sierra morenaraino eta Iberiar Mendikatetik Portugaleraino hedatzen da. Ondoko unitate morfoestrukturalak ditu:

o       Zokaloa: Penintsularen mendebaldea da. Leondik hasi eta Extremaduraraino. Bertako materiala Paleozoikoan sortutakoa da, ondorioz, material zaharrak eta gogorrak Penintsulan agerian dagoen lurralde Paleozoikoa Zokaloa berez, antzinako mendikate higatuak dira. da. Ekialdean zokaloa lurpean geratu da.

o       Barnealdeko mendilerroak: Hauek dira barnealdeko mendilerroen unitate nagusiak: Erdialdeko mendikatea, Toledoko Mendiak, Calatravako Eskualdea eta Extremadurako Meseta.

§         Erdialdeko mendikatea: Mendebaldetik ekialdera zeharkatzen du meseta eta bitan banatu: ipar meseta eta hego meseta. Bertako materialak zaharrak eta zokaloaren haustura bat dira (Gredos, Guadarrama,… ).

§         Toledoko mendiak: baxuagoak dira eta meseta goratua dira. Erliebe leunagoa dute, higadura handiagoa jasa dutelako.

§         Extremadurako meseta edo penilautada: higaduraren ondorioz tontorrak galdu egin dira eta lautada bat geratu da.

§         Calatravako mendiak.

o       Barnealdeko sakonuneak: Mesetaren barruan sakonuneak edo depresioak daude. Mesetan izan duen bilakaeraren ondorioz zonalde batzuk ondoratuak gertatu ziren eta Ibaien arroak hor daude: Tajo, Duero... Ibaiek higadura lana egin dutenez, erliebe laua izango dugu eta sedimentu betea. Ondorioz, nekazaritzarako lur emankorrak egongo dira.

o       Inguruetako unitateak edo ertzetako mendiktaeak: meseta inguratzen duten mendikateak dira. Hauek dira ezaugarriak: mesetaren material berdintsua dute eta mesetaren tolesduraren ondorioz sortu dira. Hauek dira:

§         Galiziako mendiak: zokaloaren zati bat dira. Berezitasuna: erliebe bereizia ematen dute, ondulatua. Itsas ertzean baxuagoak dira eta itsasotik urruntzen garen heinean garaiera hartzen dute. Penintsulako material zaharrenak dira, eta gogorrenak. Horregatik tolestu beharrean hautsi egiten dira.

§         Kantabriko mendikatea: erliebe gogorrago eta garaiagoa dute. Orogenia Alpinoak berritu zituen. Galiziatik Euskal Herrirainoko mendikatea da. Hiru zonalde ditu:

·        Asturiarra: materialak gogorragoak eta zaharragoak dira. Zokaloarekin oso erlazionatuta daude.

·        Kantabriarra: (Asturias-Kantabria-Leon) Altuera handia dute (Europako Mendiak ) eta materiala kareharritsua da. Ekialdera goazen neurrian altuera galtzen dute.

·        Euskal Herriko mendiak: baxuagoak (ataria) dira 1000 metro ingurukoak.

§         Sistema iberiarra: Kantabriar mendikatetik hego ekialdera luzatzen da. Bi ardatz nagusi ditu. Lehena Cuencarantz doana eta Bigarrena Kataluniarantz. Materiala kareharria da. Paraleloki sakonune bat dago, Calatayud-etik hasi eta Terueleraino. Sakonune honetan sedimentuak pilatu dira eta nekazaritza emankorra dago.

§         Sierra Morena: meseta hegoaldetik ixten duen mendikatea da. Mesetaren tolesdura dugu. Mesetako material berak ditu. Oso altuera txikia du mesetatik begiratuz gero, baina Guadalquivirreko sakonunetik begiratuta oso garaiak dira (Despeņaperros pasabide ia bakarra).

 

MESETAREN KANPOKO UNITATEAK

 

-         Ebro eta Guadalquivirreko DEPRESIOAK:

o       Ebroko sakonunea: sakonune zabala da. 380km-ko luzera du. Kantabriar mendikatetik mediterraneoraino iristen da. Mugak: Iparraldean Pirinioak ditu, Hegoaldean Sistema Iberiarra eta ekialdean Kataluniako kostaldeko mendikatea. Material sedimentarioak metatuta ditu, oso laua da. Berezitasunak:

§         Ibai terrazak ditu: Ibaiaren higadura bertikalak eta horizontalak aldeetan utzitako lautadak.

§         Basamortuak: lehortasun handiaren ondorioz sortzen dira (Bardeak eta Monegroak).

§         Alde handia depresioaren leku desberdinen artean. Ebro ertzetan leku laua, baina gero erliebe hori malkartu egiten da.

§         Ebroko bokala bitan zaitu egin da sedimentuen pilaketaren ondorioz, honi Ebroko delta deitzen zaio.

o       Guadalquivirreko sakonunea: Atlantikotik hasi eta Sistema Betikoraino luzatzen da eta 350 km-ko luzera du. Mugak: Iparraldean Sierra Morena, Hego ekialdean sistema Betikoa. Berezitasunak:

§         Kostalde irekia: ez du mendikaterik kostaldean. Lur eta itsas maila berdina denez padurak sortzen dira (Itsasoaren mailan kokatutako lurra,itsasoko urez estalia).

§         Depresioa osoa itsas mailatik oso hurbil dago.

-         Kanpoko MENDIKATEAK:

o       Pirinioak: Penintsula iparraldetik mugatzen du mendikate honek. Kantauri mendikatetik mediterraneoraino hedatzen da. Ezaugarriak: oraindik glaziarrak daude, batez ere ardatzean. Bere bailaren U itxurakoak dira. Ibon izeneko lakuak daude 2000 m-tik gora. Mendikate handia denez azpi atalak ditu:

§         Ardatza: lehen aroan agertu ziren lurrak dira. 3. aroan goratuak izan ziren. Bertan mendi altuenak daude (3000 metrotik gorakoak) eta material zaharrenak. Adb. Aneto. Nafarroako zati bat hemen kokatzen da.

§         Aurrepirinioa: ardatzaren hegoaldean dagoen zatia da. Bere muga Ebroko depresioa da. Material zertxobait berriagoak daude. Mendiak ez dira hain garaiak 2000 metrotik ez dira igotzen. Mendikate desberdinetan dago banatuta (Leire,Izko,Guara...)

§         Sakonunea: aurrepirinioaren erdian dago eta Berduneko kanala deitzen zaio.

o       Kataluniako kostaldeko mendikatea: Katalunian dago. Mediterranear kostaldea eta mendikate hau paraleloak dira. Ebroko bailara moztu egiten du, baina higadurarekin Ebrok lortu du irteera bat. Bi atal ditu:

§         Kostalde aurreko mendikatea: kostaldetik urrunen dudenak dira. Mendi garaienak daude. Adb. Montserrat. Montseny.

§         Kostaldeko mendikatea: Kostaldetik hurbilen daudenak dira eta mendi txikiagoak dira (Tibidabo).

§         Sakonune bat ere badago: Tarragonatik Penedes-era. Sedimentuak metatua daude eta nekazaritza ona dago.

o       Sistema Betikoa: Penintsularen hego ekialderantz doan mendikatea da. Gibraltaretik Balearetaraino. Penintsulako mendirik garaienak hemen daude (Mulhacen 3478). Hiru atal bereiz daitezke:

§         Sistema penibetikoa: mendirik garaienak dira (Sierra Nevada). Erliebe bortitza dago. 3. aroan sortu zen eta oraindik ez da higatu. Hego mendebaldetik Ipar ekialdera doa eta kostaldearekin bat egiten du. (Mulhacen)

§         Barneko depresioa: Antequeratik Granadaraino doa. Sedimentuak metatua daude eta nekazaritza ona dago. Oso leku laua da.

§         Sistema azpibetikoa: barnealdeak kokatuta dago eta Guadalquivirreko depresioarekin muga egiten du. Antolaketa konplexua du. Ez du norabide zehatzik, mendikateak norabide desberdinetara begira daudelako. Mendikate baxuagoak dira (1600m inguru). Prezipitazio asko izaten dira, beraz, lurralde hezea da (Cazorla).

 

PENINTSULAKO ETA BALERAR UHARTEETAKO ITSASERTZA. KANARIAK

 

       Iberiar penintsulako kostak, batez ere, zuzenak dira. Galiziakoak izan ezik. Horren ondorioz itsasoaren eragina gutxi sartzen da barrualdera.

 

Ozeano Atlantikoko kostak

 

a)     Bizkaiko golkoaren kosta zuzena da. Gorabehera nagusiak labarrak eta zabalguneak dira. Horrez gain, itsasadarrak daude, normalean laburrak eta aho estukoak, hala nola Balonena eta Ibaizabalena; hondartza hareatsu batzuk eta tonbolak; besteak beste Gixonekoa, Santanderrekoa eta Donostiakoa.

b)    Galiziako itsasadarrak Espainiako kostarik gorabeheratsuena dira. Itsaso Galiziako mendiguneko haustura ugarietan irekitako ibai haranetan sartzearen ondorioz eratu dira. Haran horietatik itsasoa barrualderantz 25 eta 35 kilometro bitartean sar daiteke. Besteak beste, Ortigueiera,Vigo eta Arousa aipatu behar dira.

c)     Andaluziako kosta atlantikoaren gorabehera nagusiak hauek dira: padurak;esaterako Guadalquivirren bokalean eratutakoak;kostako geziak;esaterako El Rompido, eta dunen larreak;Doņanakoak, adibidez.

 

Mediterraneoko kostak

 

Mediterraneko kosten barruak sektore betikoa,Valentziako golkoa eta Kataluniako kostaldea bereizten dira.

a)     Sektore betikoa. Gibraltar lurmuturraren eta Noa lurmuturraren artean hedatzen da. Tarte labatsuak ditu, kosta baxuko tarteak ere baditu. Dunak eta albuferak ere baditu, esaterako Mar Menorrekoa.

b)    Valentziako golkoa Nao lurmuterretik Ebroren deltara hedatzen da.Hondartza zabal eta hareatsuak ditu,albuferak, esaterako Valentziakoa eta delta txikiak.

c)     Kataluniako kostaldea Ebroren deltatik Costa Bravara hedatzen da. Kosta labartsua da. Hala ere hondartza txikiak ere aurki daitezke (Calak) baita deltak ere, esaterako Ebro eta Llobregatena.

 

IRLAK: bi artxipelago dira.

 

o       Balearrak: bi irla mota daude: Handiak (Eivissa, Mallorca eta Menorca) eta txikiak (Formentera, Cabrera eta Conejera). Hego ekialdean daude. Sistema betikoaren luzapen bat dira, bat izan ezik:  Menorca Kataluniako kostaldeko jarraipena da. Mallorka iparraldean mendikate bat dago: Tramontanako mendikatea. Ez da oso garaia eta honetatik hego ekialdera lautada bat dago.

o       Kanariarrak: Atlantikoan kokatuak eta jatorri bulkanikokoak dira: gogorrak. Irla hautako erliebean kraterrak ditugu. Hauek oso handiak direnean galdarak deitzen zaie. Magmak eginiko higaduraren ondorioz oso erliebe berezia du. Itsasotik oso gertu daude eta mendi altuak dituzte.

 

NAFARROAKO ERLIEBEA: UNITATE MORFOLOGIKOAK

 

Nafarroako erliebea hiru gune handitan bereizten da: Mendialdea,Erdialdea eta Erribera.

 

Nafarroako Mendialdea iparraldean dago. Bi eskualdek osatzen dute: ipar mendebaldeko eskualdeak eta Ekialdeko Pirinioak. Mendialdean bi erliebe unitate daude betetik, ipar mendebaldean Bortziriko Mendiak eta Aiako Harriak barnean eta Euskal Mendiak (Aralar), bestetik, ipar ekialdeko Pirinio axiala, hemen daukagu gunerik handiena (Hiru Erregeen Mahaia 2.434) eta Piriniaurreko mendiak.

 

Nafarroako Erdialdea orohar Lizarratik Zangotzara luzatzen da. Bi elementu nagusi dira batetik arroa eta bestetik mendiak. Pirinio aurreko arroak mugatzen du: Iruņerria eta Irunberri-Agoitzeko arroa. Euskal Mendiak (Urbasa,Andia eta Kodes), ekialdera: Jurramendi,Erreniega,Alaitz,Izko eta Leire mendiak daude. Hegoalderago Ebroko sakonunea eratzen da.

 

Erribera gutxi gora behera Vianatik hasi eta Bardeetaraino luzatzen da beti ere Ebro ibaiaren eraginpean.Lur zelaia gehienbat, mendi batzuez aparte (Azkoiengo Mendiak,Montes de Cierzo edo Bardea Beltzeko La Plana). Bertan lautada alubialak aurkituko ditugu ibaien behe ibilguetan hain zuzen eta egiturazko lautadak harri gogorretako geruzak azaleratzen direnean sortzen dira, Bardeak azpimarratuko genituzke.